Yüzyıl önce Diyarbakır’da nüfus dağılımı: Kürtler, Ermeniler, Süryaniler…

AMİDA HABER – Diyarbakır’ın geçmişte 33 medeniyete ev sahipliği yapması, bir çok imparatorluğun ve devletin merkezi haline gelmesi zaman-zaman beraberinde bir çok tartışmayı getiriyor. Şehir ile ilgili geçmişte nüfus dağılımı konusunda farklı rakamlar dillendiriliyor. Hem etnik hem de dini olarak her cemaat ve grup kendine en yakın olanın şehre hakim olduğunu ileri sürüyor. Peki gerçek ne? Bundan 125 yıl önce, 1900’lü yılların başında Diyarbakır’a Kürtler mi Ermeniler mi hakimdi? Yoksa Süryaniler ve Keldaniler mi? Türkler mi İraniler mi? Müslümanlar mı, Gayri Müslimler mi?

Diyarbakır şehir merkezi ve Diyarbakır vilayeti (eyalet değil, Osmanlı vilayeti) nüfusunun tahmini etnik-dini dağılımı konusunda pek çok spekülasyonlar ve manipüle rakamlar dillendirilse de, Osmanlı salnameleri, konsolos raporları ve Mırkoryan, Klein ve Gaunt gibi araştırmacıların çalışmalarından derlenmiş yaklaşık değerler halen canlılığını koruyor.

Osmanlı salnamelerine göre 1900-1914 yılları arasında Diyarbakır şehir nüfusu 65 bin ile 80 bine sahipti. Söz konusu salnamelere göre kentte yaşayanların yüzde 60-65’ini Müslümanlar oluşturuyordu. Bu Müslümanların ezici çoğunluğu da Kürtlerden oluşuyor. Söz konusu dönemde şehirde yaşayan etnik olarak Türk olanların sayısı çok azdı ve bunlar da yönetici devlet memurlarının ailelerinden oluşuyordu. Şehirde ikinci büyük grup ise etnik olarak Ermeni idi. Bunlar daha çok Gregoryen, Katolik ve Protestan’dı. Şehrin yüzde 20-25’ini bu grup oluşturuyordu. Şehirde büyük ve köklü bir cemaatleri vardı, ticaret ve zanaatla uğraşırlardı.

Şehrin yüzde 5 ile 7’sini ise Süryaniler oluşturuyordu. Keldani nüfusu da söz konusu Süryani nüfus ile birlikte anılıyordu. Süryaniler daha çok Meryem Ana kilisesi çevresinde yaşarlardı. Kendi kiliseleri etrafında kümelenerek, örf, adet ve dini geleneklerine göre bir yaşam sürdürüyorlardı. Süryaniler de zanaat ile uğraşırdı. Şehirde yaşayan bir diğer dini grup ise Yahudi cemaati idi. Bu küçük cemaatin şehirdeki nüfus oranı yüzde 1 civarındaydı. Daha çok Mardin Kapı’ya yakın bölgede yaşıyorlardı. Şehirde çok az bir Çerkez ve Rum topluluğu da varlık gösteriyordu. Bunların nüfusu ise yüzde 1’den azdı.

Şehirde durum böyle iken kırsal kesimlerde de Müslümanlar (Çoğunlukla Kürt, az Türk-Arap) ezici çoğunluktaydı. Yüzde 70-75 civarı bir nüfusa tekabül ediyor. Gayri Müslim nüfus ise kırsal kesimlerde yüzde 25-30 civarındaydı. Bunların yüzde 15-18’i Ermenilerden oluşuyordu. Ancak bazı yerleşim alanlarında Ezidi Kürtler de vardı.

Osmanlı 1906 nüfus sayımında Müslüman nüfusu yüksek göstermeye meyilli olduğu tartışmaları da yaşanıyor. Ancak konsolosluk ve misyoner kaynakları da Ermeni ve Süryani nüfusu yüksek gösterme eğilimi taşıdığı da yapılan tartışmalar arasında yer alıyor.