Dünyada ve ülkemizde bunca sorun varken nerden çıktı, Têrkan konusu diye düşünen okurlarımız olabilir. Daha önce kamçı oyununu yazarken Têrkan bölgesine vurgu yapmıştık. Têrkan neresi, nasıl bir bölge araştırmalarla bunu anlatmaya çalışacağız. Kamçı oyununu yazarken bu oyunun sadece Têrkan’da oynandığını belirtmiştik. Kısmen de Têrkan’ın neresi olduğunu yazmıştık. Têrkan; Dicle Nehri (ava Aminê) ile Ambar çayı (çeme ambarı) arasında yani bu iki suyun arasında kalan bölgeye denir. Kendi içinde dört bölgeye ayrılır. Şu anda kendi içinde farklı aşiretler olarak anılsa da têrkan aşireti yada têrkan mıntıkası olarak bilinir tabi kendi içinde yapısına daha sonraki yazılarımızda değineceğiz. Diyarbakır Silvan Hani yol ayrımında Karaçalı (Tıllalo) yol ayrımından başlar, Hani ilçesinin dört kilometresinde kadar olan bölge Têrkan olarak bilinir. Têrkan bölgesinde büyükşehir yasası değişmeden üç belde belediyesi olan Kaygusuz (Avdelan ) Dicle ilçesine Özekli (Têllelek) Sur ilçesine, Gürbüz (Cewze) ise Hani ilçesine bağlıydılar. Büyükşehir yasası ile bunlarda mahalle kapsamına alındılar. Sur, Dicle, Hani, Eğil, Yenişehir ve Kocaköy ilçelerinin sınırında kalan bölge Têrkan olarak adlandırılır. Bu yazımızda daha çok araştırmacıların Têrkan’a ilişkin görüşlerine yer vereceğiz. Daha sonraki yazılarımızda Têrkan’ın sistem ile bağlantısı Kürt siyaset ilişkisi, bu güne kadar ki siyasetçilerin yer aldığı partiler sosyolojisine ilişkin daha kapsamlı değerlendirmeler yapmaya çalışacağız.

“Mesela Muhamed Emin Zeki Beg Kürtler ve Kürdistan tarihî kitabında eserinde 373, 357, 361,363 sayfalarında têrkan aşiretine vurgu yapmaktadır. Yeni kitabın 361 sayfasında, tirkan adını taşıyan bir aşiretin Resulayn (serekaniye) bölgesinde yaşadıkları ve bunların Arap oldukları söylenir. Aynı zamanda göçebe olarak yaşarlar. Bunların sadece têrkanlılarla isim benzerliği bulunmaktadır.

1930 yılı itibari ile bu aşiretin (F) Bölgesinde Yani iç Anadolu tarafında 400 ve (B) Yani Doğu ve Güneydoğuda 650 olmak üzere yaklaşık 1050 haneden oluştuğunu belirtmiştir. bölgesi Tirikanlıları Diyarbakır’ın kuzeyinde ve, Şanlıurfa Siverek ilçesi ve köylerinde otururlar. Bu bölgede güzel şal örmekle meşhur olan ve çok zengin olan bir aşiret olarak yazar. İçinde bir miktar Ermeni de yaşar. Fakat kendilerini Kürt sayarlar ve kendilerine ermeni denilmesinden hoşlanmazlar. F Bölgesi Tirikanlıları ise yarı göçebe bir hayat sürerler. Ankara’nın batısında 24 mil kadar uzunluktaki demir yolu boyunca yaşarlar. Güneydoğu bölgesinden buraya hicret etmişlerdir.” diye görüşünü belirmektedir .

Tabi burada şu belirtmekte fayda var. Têrkanlıların Anadolu'ya 1.selim döneminde göç ettirildikleri söylenir. Sözlü anlatımlarla anlatılan göç nedeni ise asi ve kontrol edilememe nedenleridir.

Yine Terkanlılara ilişkin Diyarbakır ve Mirdasiler Tarihi isimli eserin (Nusret Aydın) 281. ve 282. sayfalarında özetle şu bilgiler verilmektedir, Amid (Diyarbakır) ‘in kuzeyinde en az yüzelli köyden oluşan ve “Tirkan” mıntıkası olarak bilinen o bölge Mirdasi Hükümdarı Dewlet Şah ve oğlu 2.İsa döneminin askeri ve stratejik faaliyetlerinin neticesinde yaratılmış olan bir bölgedir. Tarihte “Mirdasiyı Tırıkan olarak da anılmıştır. Mırdasi aşiretinin bu önemli kolu Gil (Eğil) Mirdasilerinin ordusunda ok ve yay kullanan birliklerden oluştuğu için Zazaca “Tir u Keman”, Kırmanci “Tir û Kevan” birlikleri olarak adlandırılmışlardır. Mirdasi Ordusunun bel kemiğini teşkil eden bu birliklerin görevlerinden biride, doğuda Zırıkan ve Süleymani aşiretlerinin topraklarına akınlar düzenlemek ve onlardan gelebilecek saldırılara anında karşı koymaktı. Mirdasi ordusunun bu önemli kolunun askeri ünvanları olan “Tir U kevan” zamanla kısaltılarak “Tırikan” ismini almıştır. Bazı kaynaklar Mirdasiler'in Arap asıllı olup Hz.Abbas]’ın soyundan geldiğini ve secerelerini yayınladıkları görülmektedir. Ancak onlardan Kürt Mirdasiler diye bahseden kaynaklarda vardır.

Değişik sözlü anlatımlara dayanan kaynaklarda ise; Teriki kelimesi;, yöre dilinde; insan cildinde soğuktan meydana gelen çatlak anlamına gelir. Bazı iddialara göre de Bursa’dan Karacadağ civarına getirtilmiş bir aşirettir. Fakat İran, Irak ve Suriye’de Terikan, Terkan, Tırekan ismiyle birçok aşiret ismi bulunmaktadır. Bunlardan bazıları Arap asıllı olduklarını söylemektedirler.

Yazara katkı olarak ,Tır u Kevan ( ve yay)’a ilişkin şunu belirtebiliriz Sur ilçesine bağlı Kürtçesi gunde mezin Türkçe ismi kebir köy olan yerleşim yerinde hala günümüzde bile bir çok yerde bu figürlere rastlamak mümkündür.

Hatta têrkan aşiretinin ilk yerleşim yeri olduğunu ve buradan değişik yerlere dağılmıştır. İç Anadolu'ya göç edenlerin çoğu bu köyden göçmüşlerdir.

Ziya Gökalp "küre aşiretleri hakkında sosyolojik tetkikler" kitabında Bu aşiretin Kürt Badılı ve Milan aşiretleri arasında yaşayan Kürtleşmiş “Tirkan” (= Türkler) tayfasıyla karıştırmış olacak ki, Terıkan isminin “Türkler” anlamına geldiğine kanaat getirir. Tabii Ziya Gökalp dışında hiç bir kaynak böyle bir iddia ortaya koymamaktadır. Gökalp’ın bu iddiasından yola çıkarak çoğu Türkçüler sözde Kürtleşen Türkmenler tezine bu aşiretin adını kanıt olarak öne sürerler. Yukarıda da belirtildiği gibi, bu yanlış varsayış Terkan aşiretinin Tirkan tayfasıyla karıştırılmasından doğmuştur.

Özellikle aşiret isminin farklı kişiler tarafında farklı telaffuz edilmesi ve bu konuda fazlaca kaynak olmaması bu tür yanlış anlaşılmaları doğal kılmaktadır.

Mesela Mark Sykes Terikanlıların Hani’deki Ermeni komşuları bu aşiretin Ermeni menşeli olduğunu iddia ettiklerini yazar.

Bu iddiasının nedeni ise Ermeni kralı Tigran’a dayandırmaktadır. Nedeni ise Tigran ve Têrkan arasındaki benzerlik olmasıdır. Yine yazar mehrdad R Izady aynı iddiayı doğru kabul etmiş olacak ki, Terıkan adını Tigranavend’den (Tigranlı) türetildiğini ve bunun II. Tigran’ın ismiyle bağlantılı olduğu varsayımı üzerinde durur. Mehrdad R uzady bir el kitabı Kürtler kitabında têrkan aşireti de şöyle bahsetmektedir. Sayfa 182 m. Ö. 140 155 yılları arasında tahta kalan Ermeni kralı Tigran ile bağlantısında bahsetmektedir. Bu iddiayı destekler nitelikte bazı köylerin eski Ermeni yerleşim yerleri olarak göstermektedir. Bunlardan bazıları büyük Akveran (akverana mezin ) döger (dibne) bu iki köyün dışında têrkan'nin bölgesinin farklı yelerlerinde yaşadıkları bilinmektedir. Yeni mark sykes Diyarbakır bulunduğu sırada Diyarbakır'ın kuzeyinde têrkan adında bir aşiret olduğunu belirtmektedir. Ermeni kralı Tigran'in bu aşiret ile iyi ilişkileri olduğunu söylemektedir. Ama net olan şu têrkan aşiretinin kesin Kürt olduklarıdır.

Têrkan’a ilişkin uğur mumcu cumhuriyet gazetesinde yazdığı öncesi ve sonrasıyla Şeyh Said ayaklanması yazıda, Şeyh Said ayaklanma girişimi öncesinde yaptığı toplantılarda, Hani’de Salih beyin evinde yaptığı toplantıda yine Terkan’lıları temsilen bir Ağa’nın katıldığı belirtmektedir. Bunun yanı sıra Terıkan, daha doğrusu Terıki adını Kürtçe’de etimolojize etmekte mümkündür. Kürtçe’de “ter” tok, doymuş anlamına geliyor. Buna göre Têrikan “tok olanlar” anlamını taşır.